Górski Stanisław h. Bogoria (ok. 1497–1572), historyk, kanonik krakowski i płocki. Pochodził z niezamożnej mazowieckiej rodziny szlacheckiej, w której posiadaniu znajdowała się wieś Góra k. Płocka. Ur. z ojca Stanisława 8 IX, ale z powodu sprzeczności źródeł nie wiadomo którego roku. Jedni badacze przyjmują r. 1489, a inni 1497 lub 1499 (te ostatnie daty wydają się prawdopodobniejsze). 23 X 1518 r. zapisał się na Akad. Krak., a potem miał, według Kętrzyńskiego, studiować we Włoszech, wiadomość ta nie potwierdza się jednak w źródłach; w każdym razie nie uzyskał żadnego tytułu naukowego. Główną jego szkołę życia stanowił zapewne dwór bpa Piotra Tomickiego, którego wychowankami i protegowanymi byli bracia Górscy: Stanisław, Mikołaj (pisarz królewski, kanonik płocki, pleban w rodzinnej Górze itd.) oraz najmłodszy Jan (żołnierz i pisarz ziemski bełzki).
Już w r. 1521 był G. pisarzem (notarius) Tomickiego, podówczas podkanclerzego kor. i bpa poznańskiego. Wyróżniając się pięknym pismem spisywał nie tylko akta urzędowe (państwowe i kościelne), ale również wykonał w r. 1534 ozdobny tekst „Ewangeliarza Tomickiego”, który zilustrował S. Samostrzelnik. Zyskawszy zaufanie podkanclerzego (oddawał mu G. usługi w drażliwych sprawach, np. w r. 1532 w zatargu z A. Tęczyńskim) mógł się dobrze orientować w tajnikach polityki (tym bardziej, że mieszkał chyba stale w Krakowie). W r. 1530 występował jako «notarius publicus» i «scriba aulae regis», a w r. 1535 spisał testament Tomickiego. Dzięki serdecznemu poparciu podkanclerzego otrzymał G. pierwsze beneficja kościelne: 30 XII 1521 r. probostwo w miasteczku Kunowie k. Opatowa (utracone w latach 30-tych), między r. 1530 a 1535 probostwo w biskupim miasteczku Czeladź w księstwie siewierskim (zachowane do ostatnich lat życia), we wrześniu 1533 r. probostwo we wsi Mały Płock k. Kolna i 13 X 1534 r. kanonię płocką. Starania o 2 ostatnie godności zamieniły się w kilkuletnią walkę, w której G-ego popierał Tomicki i po części bp płocki Krzycki, a jego kontrkandydatów królowa Bona. G. nie przebywał w miejscowościach związanych z tymi beneficjami, działając na ich terenie poprzez swych wikarych, pełnomocników i dzierżawców. Zresztą dopiero 18 IX i 18 XII 1535 r. otrzymał święcenia duchowne. Dzięki zdolnościom został G. po śmierci protektora sekretarzem wrogiej Tomickiemu Bony, zajmował jednak w jej kancelarii podrzędne stanowisko i nie był używany do poufnych zadań. Kilkakrotnie wyjeżdżał z Krakowa z dworem i dopiero w r. 1548 ostatecznie z nim zerwał. W skrytości był zawsze niechętny królowej, pokładając nadzieje w opozycji prohabsburskich magnatów i w młodym królu. W tym okresie, zapewne przy poparciu Bony, uzyskał G. nowe beneficja: 8 VIII 1539 r. kanonię krak., 5 V 1546 r. prezentę królewską na parafię w miasteczku Wiskitki na Mazowszu (wszedł w jej realne posiadanie) i przed r. 1550 probostwo we wsi Modlnica k. Krakowa (utracone przed 1564). Jako kanonik pobierał dochody z różnych wsi podkrakowskich, a najdłużej z Brzezia (1543–52), Raciborowic (1556–67) i Grębałowa (1555–72). Przy zarządzaniu nimi okazał się chyba niezłym gospodarzem, a w każdym razie «dobrym panem» dla chłopów. Liczne kłopoty miał G. z pobieraniem dochodów z beneficjów. W r. 1564 pisał, że z nominalnej intraty rocznej 800 zł otrzymuje niewiele więcej niż 300 zł, a jeśli rozwój «herezji» postąpi dalej, to i te utraci.
Kapituła krak. była jedyną placówką, na której rozwinął G. ożywioną działalność kościelną. Brał pilnie udział w jej sesjach, często bywał delegowany do spraw sądowych i porządkowych (w szczególności do opieki nad skarbcem katedralnym), do nadzorowania budów, do rokowań z różnowiercami i bpami krak. (jednych i drugich podobnie nienawidził). Od sejmu piotrkowskiego 1550 r. nie wyjeżdżał chyba dalej z Krakowa, ale oddziaływał w skali ogólnopolskiej poprzez pisane dla kapituły listy, koncepty mów i instrukcje. W szczególności (jak wskazują m. i. autografy) był G. zasadniczym autorem instrukcji kapituły krak. na synody z l. 1551, 1556, 1564 i 1565 oraz instrukcji kapituły płockiej, i projektu listu bpów do papieża z r. 1564. Pisma te zawierały niesłychanie ostrą krytykę stanu duchowieństwa (zwłaszcza episkopatu), wzywały do wytępienia siłą «herezji» i przyjęcia uchwał trydenckich oprócz artykułu o niekumulowaniu beneficjów. Stary humanista stał się teraz jednym z pionierów kontrreformacji, uwielbiał jej wodza – Hozjusza – i wszedł w bliższe stosunki z innymi jej szermierzami W. Kuczborskim i Jakubem Górskim (h. Szeliga).
Od ok. 1535 r. rozpoczął G. swoje największe dzieło – zbieranie materiałów historycznych, z których wyrosły później „Akta Tomicjana”. Pomagali mu w tym może materialnie Bona i M. Czarny Radziwiłł, a na pewno Zygmunt August. Akceptacja i pomoc ze strony wpływowych osób były konieczne, gdyż G. musiał dotrzeć do niedostępnych akt i korzystać z pracy licznych płatnych kopistów (np. Tomasza z Szydłowa, Andrzeja Łasickiego, Olszyńskiego, Michała Liczbińskiego, Słomackiego). Od r. 1543 miał idealną dla siebie pracownię, zajmując dom kapitulny na Wawelu naprzeciwko katedry. Tutaj mógł zasięgać informacji od doświadczonych urzędników, miał pod ręką najcenniejsze zbiory rękopisów i druków, a i w swym domu zgromadził bibliotekę mieszczącą się przynajmniej w 3 wielkich szafach.
Zajmował się G. jeszcze projektami reformy szkolnictwa, zwłaszcza Akademii, przy której od r. 1568 był opiekunem bursy filozofów z ramienia kapituły płockiej i jako sekretarz królewski uczestniczył od r. 1569 wraz z J. Zamoyskim w spisywaniu inwentarza skarbca (i archiwum) koronnego, ale w zasadzie stał z dala od czynnego życia publicznego. Uwielbiał dawnych humanistycznych i katolickich oligarchów w rodzaju Tomickiego i J. Chojeńskiego oraz był jednym z ludzi, którzy sprawili, że kapituła krak. zasłynęła jako seminarium kontrreformacji, a do współczesnych swej starości czasów odnosił się zdecydowanie negatywnie. Ostro krytykował Zygmunta Augusta i inne osobistości (szczególnie te, z którymi miał prywatne zatargi), potępiał chwiejących się w przywiązaniu do Rzymu świeckich i duchownych magnatów (m. i. prymasów Uchańskiego i Dzierzgowskiego, który mu w r. 1552 zagroził ekskomuniką), a egzekucyjnej szlachty nienawidził i nazywał ją głupim «plebsem». U współczesnych piętnował zwykle chciwość, zabór dóbr kościelnych, uciskanie poddanych, niemoralność, «herezję» lub indyferentyzm, scholarstwo i inne objawy ciemnoty oraz plebejskie pochodzenie. Do egzekucji dóbr w wydaniu szlacheckim odnosił się zdecydowanie wrogo, choć do prób uzdrowienia podstaw finansowych państwowości z czasów Zygmunta I był raczej pozytywnie nastawiony. Sprzyjający dawniej opodatkowaniu duchowieństwa G. chciał w l. 1564–5 uzależnić wydanie przez nie świadczeń na rzecz państwa od przywrócenia egzekucji wyroków sądów duchownych (tych spośród kleru, którzy zgadzali się na przeniesienie sporów o dziesięciny przed sądy świeckie, określił jako «stuitissimos»). W sprawach polityki zagranicznej nie miał stałych poglądów, wypowiadając się to za walką z Moskwą o Inflanty, to za porzuceniem tej bezpłodnej wojny toczonej w interesach Litwy i zajęciem się niebezpieczeństwem tureckim. Stale przepowiadał upadek Rzpltej na skutek wewnętrznego zamętu.
G-ego trudno jest związać z jakąś określoną grupą społeczną, ale wydaje się, iż reprezentował on przede wszystkim interesy średniego kleru (choć wielu jego członków uważał za «bicos et chlopos»). W pewnym stopniu związany był też z polskim (Niemców nie lubił) patrycjatem mieszczańskim (np. z rajcami krak. Piotrem Polakiem, M. Baranowskim i S. Sadowskim) i wysuwał postulaty w obronie mieszczan (m. i. potępiał zakaz nabywania przez nich majątków ziemskich). Ujmowanie się za chłopami można uważać za owoc humanitaryzmu i zdrowego rozsądku. Doprowadzały one jednak G-ego do konkretnych postulatów polepszenia sytuacji poddanych kościelnych, a w r. 1565 do żądania, by król w skali państwowej wydał zakaz przymuszania poddanych do pańszczyzny w święta.
G. cieszył się przez długie lata krzepkim zdrowiem. Dopiero na początku 1572 r. zachorował i 12 III t. r. zmarł poleciwszy się pochować w katedrze krak. przy grobie Tomickiego.
Jako historyk był G. głównie twórcą bezcennego zbioru materiałów historycznych oraz komentatorem zawartych w nich źródeł. Z jego pracowni wyszło ponad 100 tomów (wiele z nich zaginęło) takich rękopiśmiennych zbiorów dokumentów. Zasadniczy zrąb tego dzieła stanowią „Acta Tomiciana” (nazwa ta, związana z osobą podkanclerzego Piotra Tomickiego, pochodzi dopiero z XVIII w., sam G. tytułował poszczególne tomy: „Tomus N N epistolarum, legationum, responsorum, actionum et rerum gestarum serenissimi principis Sigismundi Primi… per Stanislaum Górski… collectarum” lub podobnie), obejmujące przeważnie akta o znaczeniu politycznym, kulturalnym i kościelnym z czasów Zygmunta I. Większość tomów zawiera materiał ułożony chronologicznie, ale zdarza się także wyodrębnienie tematyczne (np. oddzielne tomy poświęcone listom J. Dantyszka i S. Orzechowskiego, pismom Kallimacha czy poezjom Krzyckiego). Dedykacja pierwszego krótkiego zwodu (Radziwiłłowskiego) pochodzi z r. 1545, obszerne ich redakcje powstały jednak później. Pierwsza 19-tomowa redakcja (reprezentowana przez 1 lub 2 podobne zwody) została po wieloletniej pracy zakończona przed 18 II 1557 r., kiedy to Zygmunt August kupił za 500 złp. zwód nazwany później jego imieniem. Drugą, 17-tomową redakcję (zwód sapieżyński) ułożono po r. 1549 (sic!), a prace nad trzecią, 27- lub 30-tomową (w 2–4 zwodach) trwały jeszcze w r. 1569, choć już 18 IX 1567 r. ofiarował G. senatowi należący do ostatniej redakcji zwód senacki (utożsamiany przez niektórych ze zwodem Karnkowskiego). Równie cenne, jak te zbiory, które składają się przeważnie z kopii, są tzw. Teki G-ego (29 tomów), zawierające wiele oryginałów i minut aktów, które zostały później wpisane do Tomicjanów.
G. włożył olbrzymi wysiłek w gromadzenie źródeł, w ich poprawne skopiowanie i uporządkowanie, ale oczywiście jego zasady wydawnicze odbiegały znacznie od dzisiejszych. Tak więc poprawiał stylistycznie przepisywane akty, a co gorsza ulegając osobistym uprzedzeniom, pragnąc, by zbiory te stały się podręcznikiem dla polityków polskich, wprowadzał często zmiany merytoryczne. Mimo to zbiór G-ego stanowi, pod warunkiem krytycznego traktowania, jedno z zasadniczych źródeł do dziejów Polski i krajów sąsiednich w okresie Odrodzenia (zawiera akta od r. 1462 do czasów Zygmunta Augusta) i jako taki doczekał się częściowo wydania drukiem (głównie w Acta Tomiciana t. I–XV, P. – Kórnik 1852–1957).
Prace G-ego na polu konstrukcji historycznej mają o wiele mniejsze znaczenie. Warto tu wymienić dość obszerne często komentarze zawarte w Tomicjanach, będące zwykle już to bezpretensjonalnym kronikarskim zestawieniem faktów, już to paszkwilami na poszczególne osoby, rodziny czy stronnictwa (np. komentarze o Srzeńskich, Lubrańskich i o sejmach z l. 1535–9). Podobnie subiektywny charakter miały zapewne biografie, z których właściwie tylko Vita Petri Kmithae zachowała się i wyszła prawie na pewno spod pióra G-ego. Życiorys Kmity i większość innych swych prac napisał w 2 ostatnich dziesięcioleciach życia. G. nie stosował konsekwentnie zasad pragmatyzmu historycznego, wierząc w stały wpływ mocy nieba i piekła na rozwój dziejów.
Przy badaniu jego życia dużym utrudnieniem jest pospolitość imienia i nazwiska. Tak więc oprócz świeckich Stanisławów Górskich znamy 3 księży – imienników i współczesnych historyka (S. Górecki-G., sekretarz królewski, kustosz płocki i kanonik gnieźnieński; S. G. h. Prus, altarysta w Łomży; S. Campka- G. h. Nałęcz, pleban w Piotrkowicach, psałterzysta krak. i kanonik wiślicki).
Estreicher; Enc. Org.; Podr. Enc. Kośc., XIII– XIV; Ottův Slóvnik Naučný, Praha 1896 X; W. Enc. Ilustr.; Allgemeines Lexikon d. bildenden Künstler, Leipzig 1921 XIV; Nouvelle Biographie Générale, Paris 1858 XXI; Łętowski, Katalog bpów krak., III 15–18; Boniecki, VI; Paprocki; – Barycz, Historia UJ; tenże, Wstęp do Ł. Górnickiego, Dzieje w Koronie, Wr. 1950 s. XIX–XXII, Bibl. Narod. S. I nr 124; Bastrzykowski A., Monografia hist. Kunowa, Kr. 1939 s. 33, 119–200, 466; Hajdukiewicz L., Krak. szkoła zamkowa, Studia do dziejów Wawelu, Kr. 1955 I; Hartleb K., Biblioteka Zygmunta Augusta, Lw. 1928 s. 118–20; tenże, Piotr Gamrat, „Arch. Tow. Nauk. we Lw.” 1938 Dz. II t. XXI z. 2; Kętrzyński W., O S. G-m, „Rocz. Tow. Przyj. Nauk Pozn.” 1871 VI; tenże, S. G., „Przegl. Powsz.” 1890 XXVII; Kłodziński A., O Archiwum Skarbca Kor., „Arch. Kom. Hist. PAU” T. 13: 1923 S. II t. 1; Kolankowski L., Zygmunt August, wielki książę Litwy do r. 1548, Lw. 1913; Korzeniowski J., O autorach żywota P. Kmity i opisu wojny kokoszej, „Pam. AU Wydz. Filol. i Hist. Filoz.” T. 6: 1887; tenże, Zapiski z rękopisów Ces. B. Publ. w Pet., „Arch. do Dziej. Liter.” T. 11: 1910; Kowalska H., Walka o dziesięciny na sejmach egzekucyjnych, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 1: 1956 s. 189–90; Muczkowski J., Krwawy burmistrz, Kr. 1935 s. 29, Bibl. Krak. nr 85; Nowowiejski A. J., Płock, Płock 1930 s. 354, 523, 595–7; Odrodzenie w Polsce (Historia nauki), W. 1956 II; Pociecha W., Królowa Bona, P. 1949 s. 591; tenże, W sprawie wydawnictwa Aktów Tom., „Pam. B. Kór.” 1946 i odb. (tu najpełniejszy przegląd bibliografii); Polkowski K., Katalog rękopisów kapitulnych katedry krak., Kr. 1884 s. 38; Przybyszewski B., Stanisław Samostrzelnik, „Biul. Hist. Sztuki” 1951 nr 2/3; „Reform. w Pol.” R. 3: 1924, R. 4: 1926, R. 9/10: 1937/9; Sacrum Poloniae Millenium, Rzym 1954 I; Wojciechowski Z., Zygmunt Stary, W. 1946; Zakrzewski W., S. G. i jego prace hist., „Rozpr. AU Wydz. Hist.-Filoz.” T. 52: 1909 S. II, t. 27 s. 284–311 i odb.; – Acta Tom., I–XV; Album stud. Univ. Crac., II 188; Annales St. Orichovii, Ed. I. Działyński, P. 1854; „Arch. Kom. Hist. AU” T. 1: 1878, T. 10: 1916 s. 172, 253, 386; [Brandolinus] Aurelios Lippus, Oratio de passione Domini, Kr. 1561, k. A1–A2; Hosii Epistolae, I–II; Janociana, III 116–154; Karnkowski S., Epistolae illustrium virorum, Kr. 1578, Praefatio, k. III–IV; Materiały do dziejów piśmiennictwa pol., Wyd. T. Wierzbowski, W. 1900 I; Materiały do hist. ustawodawstwa synod., Wyd. B. Ulanowski, „Arch. Kom. Prawn. AU” T. 1: 1895; Matricularum Sum., t. V cz. 1 nr 12, 2290; „Pam. Warsz”. 1818 t. 11 s. 318–46, 466–82, t. 12 s. 44–64, 129–56, 393–416, R. 5: 1819 t. 13 s. 157–80; Pamiętniki o dawnej Polsce, Wyd. J. U. Niemcewicz, W. 1822 IV 34–49, 52–8; Rachunki generalne S. Bonera 1545, Wyd. O. Łaszczyńska, Kr. 1955 s. 34; Script. Rer. Pol., IV 85–6; Statuta capitularia eccl. cath. Cracoviensis, Ed. I. Polkowski, Kr. 1884 s. 72; Uchansciana, II, V; A…. Zebrzydowskiego korespondencja z l. 1546–54, Wyd. W. Wisłocki, Kr. 1878, Acta Hist., I; – B. Czart.: rkp. nr 276, nr 283, nr 1289, k. 81–3, 114–6, 118–20, 174–5, nr 2117; Arch. Państw. w Kr.: dawny rkp. Czart. nr 1608 s. 169–72; Arch. Kapit. Krak.: Acta act., III–VI, Libri Archivi IV k. 510, V k. 182, IX nr 20–1, XXIII nr 2, 6–10, 12, 29, Inwentarz katedry krak. z IX 1563, s. 1, 30; Arch. Kons. Krak.: Acta episcop., VIII k. 133, XII, k. 250, Acta Off. XLVII 895, LXXVI 697, LXXXII 198–9, 205–6, 215, 280, 298–9, 308, 315, LXXXVIII 696–8, CVI 735–6, Wizytacja Padniewskiego (Dep. Kapituły I) 175; Zbiory Zakł. Dok. IH PAN w Kr.: Hosiana IV, fasc. 6, 19–26, fasc. 7, k. 34–41; AGAD: Arch. Skarbu Kor., Dz. I nr 180 k. 81 (informacja doc. A. Wyczańskiego); – Główny zasób Tomicjanów znajduje się w B. Narod. w W., w B. Kór. i B. Czart.
Wacław Urban